Observeren: Betekenis en Belang

Observatie is een essentieel onderdeel van diverse beroepen. Denk aan onderzoekers, psychologen, coaches, verpleegkundigen en leerkrachten. Voor hen is observeren deel van hun werk. Maar op de ‘normale’ werkvloer komt observeren ook van pas. Door de boel bewust waar te nemen, leer je je werkomgeving beter kennen. In dit artikel leggen we onder meer uit wat observeren precies is, waar het goed voor is, of het subjectief of objectief is en hoe je observatievalkuilen kunt voorkomen.

Belangrijke punten:

• Er zijn verschillende vormen van observeren: participerend, niet-participerend, gestructureerd en ongestructureerd. De een levert objectievere resultaten op dan de ander.
• Als je goed wil waarnemen, zul je zoveel mogelijk vooroordelen los moeten laten.
• Observeren is per definitie subjectief, maar er zijn manieren om de subjectiviteit tot een minimum te beperken.

Wat is observeren?

Observeren is het gebruik maken van je zintuigen en de waargenomen informatie analyseren. Je neemt bewust de tijd om iets of iemand te bekijken. Als je observatie als onderzoeksmethode gebruikt, schrijf je je bevindingen ook op. Op basis daarvan trek je conclusies, waarna je de situatie beter begrijpt.

Welke observatiemethodes zijn er?

Afhankelijk van wat je wil bereiken, gebruik je verschillende soorten observatiemethodes. We gaan de vier meestgebruikte vormen van observeren af.

Participerend observeren

Bij participerend observeren neem je niet alleen waar, maar ben je ook onderdeel van de situatie. Neem een pedagogisch medewerker die een spelletje speelt met een kind. De medewerker doet mee aan het spel, maar observeert tegelijkertijd de cognitieve vaardigheden. Het voordeel van deelnemen aan de situatie, is dat je eenvoudiger kunt achterhalen waarom iemand bepaald gedrag vertoont. Je kunt immers om meer informatie vragen.

Het risico van participerend observeren, is dat je onbedoeld de situatie beïnvloed. Je onderzoekskandidaat vertoont dan geen natuurlijk gedrag meer.

Niet-participerend observeren

Deze observatiemethode houdt in dat je echt alleen toeschouwer bent. Je neemt geen deel aan de situatie die je observeert. Wetenschappers gebruiken deze methode bijvoorbeeld om gedrag te onderzoeken. Bijvoorbeeld door opnames van experimenten te bekijken. Niet-participerend observeren levert feitelijkere data op, omdat je je niet mengt in de situatie.

Gestructureerde observatie

Deze methode gebruik je als je precies weet welke informatie je wil achterhalen. Een supermarktmanager wil bijvoorbeeld weten hoe vaak mensen langs bepaalde schappen lopen en hoeveel producten ze daar in hun mandje leggen. Hij maakt van tevoren een observatieformulier waarop hij bepaalde gedragingen kan turven. Deze feitelijke informatie kan hij gebruiken om de winkel eventueel aan te passen.

Ongestructureerde observatie

Bij ongestructureerd observeren heb je eigenlijk geen idee wat je precies wil weten. Je gaat er blanco in. Je kunt je wel focussen op een paar thema’s, maar je hebt geen specifieke criteria. Stel dat een consultant gevraagd is om te observeren hoe een manager omgaat met zijn medewerkers. Hij heeft geen idee wat voor gedragingen hij kan verwachten, en zal deze dus ook niet opnemen in een formulier. In plaats daarvan let hij meer op algemene zaken. Is er open communicatie? Geeft de manager anderen het woord? Is zijn toon vriendelijk?

Waar is observeren goed voor?

Je vraagt je misschien af waar observeren goed voor is. Wat heb je aan de informatie die je ontdekt? In de beroepen waarbij observeren onderdeel is van het werk, is het belang van ervan evident. Een psycholoog kan iemand niet helpen zonder te observeren. Een leerkracht kan niet het beste uit zijn leerlingen halen, als hij niet in de gaten houdt of ze wel meekomen in de klas.

Maar wat heb je eraan als je niet een niet-observerend beroep hebt?

Betere beslissingen. Door je omgeving te bekijken en te analyseren, zul je beter zijn in weloverwogen beslissingen nemen. Hoe meer informatie, hoe minder kans dat je de verkeerde keuze maakt.

Nieuwe inzichten. Aandachtig je omgeving in je opnemen laat je even stilstaan. Je neemt de tijd om écht te begrijpen wat er gebeurt. Dit kan je nieuwe inzichten opleveren. Het valt je misschien op dat je stille collega regelmatig probeerde iets te zeggen, maar haar woorden weer inslikte. Ze is dus niet stil omdat ze niets te zeggen heeft, maar omdat ze er niet tussenkomt.

Hoe moet je observeren?

Je wil een situatie observeren, maar je hebt geen idee waar je moet beginnen? Met behulp van dit stappenplan kom je een heel eind.

1. Bepaal je doel en observatiemethode

Je moet eerst bepalen wat je met je observatie wil bereiken. Als je dat weet, kun je ook de juiste methode kiezen. Ga je participeren of niet? En heb je een observatieformulier nodig? Dat bepaalt ook welke informatie je tijdens je observatie opschrijft.

2. Kijken

Een observatie begint met waarnemen. Wat zie je gebeuren? Non-verbale communicatie is net zo belangrijk als verbale. Let dus goed op iemands lichaamstaal. Zit iemand te friemelen of te wiebelen? Straalt iemand autoriteit uit? Kijken ze verveeld? Noteer dit.

3. Luisteren

Luister aandacht naar de woorden die iemand zegt. Wat valt je op aan de woordkeuze? Spreekt deze persoon duidelijke taal of praten ze in omwegen? Daarnaast let je ook op zaken als intonatie, stemvolume en spreeksnelheid.

4. Toetsen

Als je participerend observeert, kun je je observaties ook toetsen. Je kunt vragen waarom iemand bepaald gedrag vertoont bijvoorbeeld.

5. Analyseren

Als je voldoende observatiemateriaal hebt, kun je beginnen met analyseren. Je zult de eerste vier stappen dus meerdere malen moeten herhalen voordat je conclusies kunt trekken. Op basis van één interactie is dat niet mogelijk.

Na 5 observaties ontdek je bijvoorbeeld dat een cliënt altijd verward gedrag vertoont na het bezoek van een bepaald familielid, maar niet bij anderen. Die informatie helpt je de cliënt beter te begrijpen en te behandelen.

Wat maakt je een goeie observator?

Sommige mensen zijn van nature goede observators. Zij zijn nieuwsgierig, open-minded, goed in zelfreflectie en hebben een oog voor detail. Deze eigenschappen heb je nodig om de wereld om je heen waar te nemen en correct te interpreteren.

Is observeren subjectief of objectief?

Een belangrijke vraag is of observeren subjectief of objectief is. In feite is iedere observatie subjectief. Jij ziet nu eenmaal andere dingen dan je collega. Dat komt door allerlei zaken, van je humeur op dat moment tot de normen en waarden die je hebt. Dit noemen we observer bias. Dit treedt op als de verwachtingen, meningen en vooroordelen van een onderzoeker de observatie beïnvloeden.

Door heel gestructureerd te werken en niet te participeren, beperk je de subjectiviteit wel tot een minimum. Je turft alleen specifieke gedragingen en bemoeit je zelf niet met de situatie of het experiment. Dat houdt de resultaten relatief zuiver.

Hoe voorkom je observatievalkuilen?

Om te voorkom dat je observaties te subjectief worden, zul je deze observatievalkuilen moeten vermijden.

1. Het halo- en horneffect

Iedereen heeft vooroordelen. Degene waar je je bewust van bent, moet je tijdens je observatie zoveel mogelijk uitschakelen. Maar er zijn ook effecten waar je je niet bewust van bent. Het halo- en het horneffect zijn hier voorbeelden van. Het halo-effect betekent dat je iemand beoordeelt op basis van één positieve eigenschap. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat we mensen die we aantrekkelijk vinden, automatisch ook intelligenter en vriendelijker inschatten.

Het tegenovergestelde hiervan is het horn-effect. Eén negatieve eigenschap geeft je ten onrechte een volledig negatieve indruk van iemand. Mensen die we niet aantrekkelijk vinden, schatten we onterecht ook op andere onderdelen lager in.

2. Actor observer bias

Je hebt slecht geslapen, je stond in de file en bij aankomst doet het koffiezetapparaat het niet. Je bent chagrijnig, en terecht. Jij weet dat je humeur te maken heeft met externe factoren en dat je niet van nature zo chagrijnig bent.

Een week later zie je een collega chagrijnig het pand instappen. Hoewel je weet dat hier externe factoren de oorzaak van kunnen zijn, geef je toch zijn persoonlijkheid de schuld. Hij is nu eenmaal een chagrijnig type. Dat noemen we actor observer bias. Het niet-erkennen van externe factoren, maar mensen hun persoonlijkheid de schuld geven van hun gedragingen.

3. Confirmation bias

Confirmation bias is erg belangrijk als je gaat observeren. Je normen, waarden en persoonlijkheid beïnvloeden hoe jij de wereld ziet. Je zult eerder dingen zien die hiermee stroken of er juist enorm tegenin gaan. Als je iemand observeert, zullen bepaalde gedragingen en uitspraken dus eerder opvallen. Niet omdat ze daadwerkelijk vaker voorkomen, maar omdat jouw brein ze eerder oppikt.